Para Piyasası Araçları Nedir ve Nasıl Kullanılır?

Para piyasası araçları, işletmelere, bankalara ve hükümete kısa bir süre için büyük miktarlarda düşük maliyetli sermaye sağlayan menkul kıymetlerdir. Süre bir gece veya birkaç gün, hafta veya hatta ay olabilir, ancak her zaman bir yıldan azdır. Finansal piyasalar daha uzun vadeli nakit ihtiyaçlarını karşılar.

Para piyasası araçları olmadan, şirketler halihazırda satılan mallar için ödemeler alınana kadar beklemek zorunda kalacaktır. Bu, ham maddelerin satın alınmasını geciktirecek ve ürün üretimini yavaşlatacaktır.

2022’nin başlarında, dünya çapında 4,59 trilyon dolarlık para piyasası aracı ihraç edildi.¹

İş Yatırımı İçin Ekstra Nakit

Para piyasası araçları, yöneticilerin ihtiyaç duyduklarında nakite hızlı bir şekilde ulaşmalarını sağlar. Bu nedenle, para piyasası araçları çok güvenli olmalıdır.

İşletmeler ayrıca ekstra nakit yatırmak için para piyasası araçlarını kullanırlar. Böylece sabit işletme giderlerinin son günü gelene kadar biraz faiz geliri elde edebilirler. Bu sabit maliyetler kira, vergi ve maaş gibi gider kalemlerini içerebilir. Örneğin, borsa çok risklidir. Firmanın faturaları ödemesi gerektiğinde fiyatlar düşmüş olabilir ve bu masraflar için ihtiyaç duyduğundan daha az getiri elde edebilir.

Para piyasasının bu araçlarının çoğu Türkiye para arzının bir parçasıdır. Bunlar arasında döviz hesapları, mevduat hesapları, para piyasası fonları, kira sertifikaları ve birikim hesapları bulunur. Para arzının büyüklüğü faiz oranlarını etkiler ve dolayısıyla ekonomik büyümeyi etkiler.

Para Piyasası Araçlarının Türleri

9 çeşit para piyasası aracı vardır. Her biri farklı müşterilerin özel ihtiyaçlarını karşılar. Bazı işletmeler finansal ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli para piyasası hesapları kullanabilir. Bazıları bankalar ve büyük finans kuruluşlarının kullanımı için tasarlanmıştır, diğerleri ise işletmelere odaklanır.²

Banknot

Kısaca altın ile değiştirilmesi mümkün olan sertifika ya da belge şeklinde tanımlanabilir. Tarihi gelişimine baktığımızda banknotların doğmasına neden olan temel faktör bankalarda biriken atıl madenlerdir.

Ticari Senetler

Alacak senetleri de denmektedir. Genel olarak belirli bir paranın ödenmesi için verilen emri veya ödeme vaadini belirten kıymetli evrak olarak tanımlanır. Likiditesi yüksektir, alacağın ispatıdır, vade sonunu beklemeden ciro edilebilir, izlenmesi kolaydır.

• Çek; bankaya hitaben keşidecisi tarafından düzenlenen ve üzerinde belirtilen tutarın hesabından ödenmesini isteyen ödeme emri olarak tanımlanır. Vadesi yoktur. Paranın bankada tutulması fonksiyonu belirli riskleri önlerken, aynı zamanda faiz geliri elde edilmesini de sağlar. Çekin ekonomide desteklenmesinin temel nedeni, kaydi para yaratmasıdır.
• Poliçe; ticari bir amaç için hazırlanan kambiyo senedidir. Vadeli mal/hizmet satışlarında kullanılır. Vadesi en fazla 1 yıl, en az 1 haftadır, vade dolmadan da elden çıkarılabilir. Poliçede 3 taraf bulunmaktadır; lehtar, muhatap ile poliçeyi düzenleyen kişi.
• Bono; çift taraflı bir ticari ilişkiyi temsil eden kambiyo senedi türüdür. Tarafları; düzenleyen ve lehtardır, poliçe ile kıyaslandığında bonoda muhatap bulunmamaktadır. Ekonomide kredi aracı, kısa dönemli yatırım, teminat ve ödeme aracı olma fonksiyonları vardır.

Kredi Kartları

Kredi kartı ile ödemede temel yöntem elektronik fon transferidir. Türkiye’nin kredi kartıyla ilk tanışması 1968 yılında gerçekleşmiştir. Türk bankacılık sektörünün kredi kartlarıyla tanışması ise 1980 sonrasına dayanır. 1968-1975 yılları arasında, Diners Club ve American Express gibi kartlar Türkiye’de kullanılırken, 1975’te Euro Card, Master Card ve Access gibi markalar kredi kartı piyasasında yerlerini almıştır. 1980 sonrası dönemde ise Visa etiketli kredi kartları bankacılık sektöründe yaygınlaşarak önemli bir rol oynamıştır.

Hazine Bonosu

Hazine tarafından ihraç edilen devlet iç borçlanma senetleri (DİBS), genellikle finansal kurumlar tarafından alıcı bulur. Bu senetler, ikincil piyasada işlem görerek likidite kazanır ve kamu kurumlarının kısa vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılar. Devletin vergi toplama ve para basma yetkisine sahip olması nedeniyle geri ödenmeme riski taşımaz, bu da onları güvenli bir yatırım aracı haline getirir. Kısa vadeli yatırımlar için uygun olan DİBS’ler, ayrıca banka kredileri için teminat olarak da kullanılabilir. Vadesi ise bir yılı geçmez.

Banka Kabulü

Banka kabulü, belirli bir tarihte belirli bir miktar parayı ödemek için verilen emir olarak tanımlanır. Banka kabullerinin oluşması iki faktöre bağlıdır: ithal edilen ürün bedelinin peşin ödenmemesi ve ürün bedeline ait poliçelerin bankanın onaylaması. Banka kabulünün avantajları arasında, vadeli satışla ilgili riskin azalması, yeni piyasalara bankanın desteği ile giriş yapılabilmesi ve poliçenin onaylanmasının bankalara komisyon geliri sağlaması yer alır. Ancak, finansman bonolarının özellikleri, bu finansal aracın kullanımını olumsuz etkileyebilir.

Finansman Bonosu

Finansman bonoları, anonim şirketlere kısa vadeli yabancı kaynak sağlar. Bu bonoların alıcıları genellikle bankalar ve sigorta şirketleridir. Vadesi en fazla 270 gün olan bu bonoların üzerinde yazılı bir faiz oranı bulunmaz; ihraççının ödediği faiz, nominal değer ile ihraç fiyatı arasındaki fark kadardır. Sağlanan yabancı kaynağın vade sonunda geri ödenmesi zorunludur.

Mevduat Sertifikası

Sertifikalı mevduat (certificate of deposit) ülkemiz dışında yaygın olarak kullanılan bir finansal araç türüdür. Bu araçların ihraççıları büyük ticari bankalar ile mevduat toplayan diğer bankalardır ve bu bankalara kısa vadeli finansman sağlar. Sertifikalı mevduatların alıcıları genellikle para piyasası fonları ile reel sektör işletmeleridir. Vadesi 2 hafta ile 1 yıl arasında değişen bu araçların ikincil piyasaları canlı değildir. Temsil edilen para miktarı bankada tutulur ve bu araçların likiditesi oldukça yüksektir.

Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler (VDMK)

Belirli finansal kurumların alacaklarına bağlı olarak ihraç edilen menkul kıymetlerdir. Örneğin; gayrimenkul yatırım ortaklıklarının portföylerinde bulunan gayrimenkullerin satılması, finansal kiralama sözleşmeleri, banka kredileri.

Repo Sözleşmeleri

Çok kısa vadeli bir para piyasası aracıdır. İki taraflı bir finansal işlem olup, menkul kıymetlerin gelecekte belirli bir günde ve belirli bir fiyat üzerinden geri alınması koşuluyla satışıdır. Tarafları bankalar veya büyük işletmeler olduğundan riski düşüktür. Vadeleri 2 haftayı geçmez. Reponun getirisi, repo yapılan menkul kıymetlerin satış ve geri satın alma fiyatları ile vadeye bağlıdır.

Para Piyasası Araçlarının Finansal Krizdeki Rolü

Para piyasası araçları genellikle çok güvenli olduğundan, bunların 2008 ABD mali krizinin kalbinde yer alması çoğu kişi için sürpriz oldu. Salı günü, 16 Eylül 2008’de, 62,6 milyar dolarlık Reserve Primary Fund “parayı kırdı (broke the buck).”³ Bu, fon yöneticilerinin hisse senedi fiyatını 1 dolar değerinde tutamayacağı anlamına geliyordu. Para piyasası fonları bu değeri bir kıyaslama olarak kullandığı için fonlardan hızlı para çıkışı oldu.

Lehman Brothers’ın iflasının ardından yatırımcılar paniğe kapıldı. Paralarını çok hızlı çekiyorlardı. Fonun Lehman Brothers’a yaptığı yatırımlar nedeniyle iflas etmesinden endişe ediyorlardı.

Para Piyasası Araçları Sizin İçin Ne İfade Ediyor?

Birçok para piyasası enstrümanının likiditesinden faydalanabilirsiniz. Aracınızdan para piyasası yatırım fonları, hazine bonoları, hazine bonosu yatırım fonları ve belediye tahvili yatırım fonları alabilirsiniz. Ayrıca vadesine kadar tutmayı düşünüyorsanız hazine bonolarını doğrudan Türkiye Cumhuriyeti Hazinesinden satın alabilirsiniz.

Yükselen Faiz Oranlarında Koruma

Bu araçlardan bazıları yükselen faiz oranları sırasında sizi koruyacaktır. Faiz oranlarıyla birlikte yükselecek değişken faiz oranlarına sahip birikim ürünleri arayın. Bunlara para piyasası yatırım fonları, kısa vadeli mevduatlar ve Hazine bonoları olabilir.

Ayrıca bankanızdan birikim hesapları da açabilirsiniz. Bunlar para piyasası araçlarına dayanmaz. Bunun yerine, bankanız tarafından ihraç edilen faiz getiren hesaplardır. Bu hesaplar, para piyasası yatırım fonlarının aksine Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından sigortalanır.

1. Investment Company Institute. “Release: Money Market Fund Assets.” ↩︎
2. Çağ Üniversitesi “Para ve Banka” ↩︎
3. Securities and Exchange Commission. “Shooting the Messenger: The Fed and Money Market Funds,” Pages 18-19. ↩︎