Hiperenflasyon: Nedenleri ve Örneklerle Etkileri

Hiperenflasyon, mal ve hizmet fiyatlarının ayda %50’den fazla artması durumunda ortaya çıkar. Bu, bir malın fiyatı sabahtan akşama kadar inanılmaz bir şekilde artabilir demektir.

Hiperenflasyon dünyada çok nadir görülen bir enflasyon türüdür. Türkiye özellikle 1980’li ve 1990’lı yıllarda yüksek enflasyon ile yaşasa da hiperenflasyon dönemine girmemiştir. 2002 yılında AK Parti’nin iktidara gelmesiyle birlikte dizginlenen enflasyon, uzun yıllar %10 ve altında tutularak halkın refahı arttırılmıştır. ¹

2022 yılına geldiğimizde ise Türkiye tekrar yüksek enflasyon dönemine girmiştir. Bu uzun yıllar sağlıklı bir ekonomide yaşamaya alışmış olan Türk halkı için çok sarsıcı olmuştur. Özellikle emekliler ve düşük gelir grubu gıda fiyat artışlarına ezilerek sağlıklı beslenmekten uzaklaşmıştır.

Maliyet artışlarının şiddeti onu diğer enflasyon türlerinden ayırır. Enflasyon türleri hakkında detaylı bilgiyi burada bulabilirsiniz.

Hiperenflasyonun Nedenleri

Hiperenflasyonun iki ana nedeni vardır: para arzında artış ve talep kaynaklı enflasyon. Birincisi, bir ülkenin hükümeti harcamalarını karşılamak için para basmaya başladığında gerçekleşir. Para arzını artırdıkça, fiyatlar normal enflasyonda olduğu gibi yükselir.

Diğer neden olan talep kaynaklı enflasyon, talebin arzı aşarak fiyatları yükseltmesiyle oluşur. Bu, büyüyen bir ekonomi nedeniyle artan tüketici harcamaları, ihracatta ani bir artış veya daha fazla hükümet harcaması nedeniyle olabilir.²

İkisi genellikle el ele gider. Enflasyonu durdurmak için para arzını sıkılaştırmak yerine, hükümet veya merkez bankası daha fazla para basmaya devam edebilir. Çok fazla para etrafta dolaştığında, fiyatlar fırlar. Tüketiciler ne olduğunu anladığında, enflasyonun devam etmesini beklerler. Daha sonra daha yüksek bir fiyat ödemekten kaçınmak için şimdi daha fazla satın alırlar. Bu aşırı talep enflasyonu daha da kötüleştirir. Tüketiciler malları stoklar ve kıtlık yaratırsa durum daha da kötüleşir.

Hiperenflasyonun Etkileri

Hiperenflasyon yürürlükte olduğunda, tüketici davranışı ayarlanır. Yarın mallar için daha fazla ödeme yapmaktan kaçınmak için insanlar bugünden itibaren stokçuluk yapmaya başlar. Bu stokçuluk kıtlık yaratır. Stokçuluk, otomobil ve çamaşır makinesi gibi dayanıklı mallarla başlayabilir. Hiperenflasyon devam ederse, insanlar ekmek ve süt gibi çabuk bozulan malları stoklar. Bu günlük ihtiyaçları daha pahalı hale getirir ve ekonomi çöker.

İnsanlar nakit değerini yitirdikçe birikimlerini kaybeder. Bu nedenle, yaşlılar genellikle hiperenflasyona karşı en savunmasız olanlardır. Kısa sürede bankalar ve borç verenler iflas eder, çünkü kredileri değer kaybeder. İnsanlar mevduat yapmayı bıraktıkça nakitleri biter.

Hiperenflasyon, döviz piyasalarında para biriminin değerinin düşmesine neden olur. Yabancı malların maliyeti fırladıkça ülkenin ithalatçıları iflas eder. Şirketler battıkça işsizlik artar. Hükümetin vergi gelirleri düşer ve temel hizmetleri sağlamakta zorluk çeker. Hükümet faturalarını ödemek için daha fazla para basar ve hiperenflasyonu kötüleştirir.³

Hiperenflasyonda iki kazanan vardır. İlk faydalananlar, kredi alan ve para biriminin düşen değerinin borçlarını neredeyse tamamen silinene kadar değersiz hale getirdiğini görenlerdir. İhracatçılar da kazananlardır çünkü yerel para biriminin düşen değeri ihracatı yabancı rakiplere kıyasla daha ucuz hale getirir. Ek olarak, ihracatçılar yerel para birimi düştükçe değeri artan yabancı para alırlar.

Weimar Cumhuriyeti’nde Hiperenflasyon (Almanya)

Hiperenflasyonun en bilinen örneği, 1920’lerde Almanya’daki Weimar Cumhuriyeti sırasında yaşandı. I. Dünya Savaşı boyunca Alman kağıt marklarının miktarı dört katına çıktı. 1923’ün sonuna kadar milyarlarca kat artmıştı. Savaşın başlangıcından Kasım 1923’e kadar Alman Reichsbank 92,8 kentilyon kağıt mark çıkardı. O dönemde markın değeri dolara karşı yaklaşık dörtten dolara karşı bir trilyona düştü. ^{4 5}

İlk başta, bu mali teşvik ihracat maliyetini düşürdü ve ekonomik büyümeyi artırdı.

Savaş sona erdiğinde, Müttefikler Almanya’ya savaş tazminatı olarak 132 milyar mark daha yüklediler. Üretim çöktü ve bu da özellikle gıda olmak üzere mal sıkıntısına yol açtı. Dolaşımda fazla nakit ve az mal olduğu için günlük eşyaların fiyatı her 3,7 günde iki katına çıktı. Enflasyon oranı günlük %20,9’du. ⁶ Çiftçiler ve mal üreten diğer kesimler iyi durumdaydı, ancak insanların çoğu ya yoksulluk içinde yaşıyordu ya da ülkeyi terk ediyordu.

Venezuela’da Hiperenflasyon

Hiperenflasyonun en son örneği Venezuela’dadır. Fiyatlar 2013’te %41 arttı ve 2018’de enflasyon %65.000’e ulaştı.⁷ Hükümet 2017’de para arzını %14 artırdı.⁸ Bolivarı ABD dolarına karşı neredeyse tüm değerini kaybettiği için yeni bir kripto para birimi olan “Petro”yu teşvik ediyor.⁹ İşsizlik, Büyük Buhran sırasında ABD oranına benzer şekilde %20’nin üzerine çıktı.¹⁰

Venezuela kendini nasıl böyle bir karmaşanın içinde buldu? Eski Devlet Başkanı Hugo Chávez, gıda ve ilaç için fiyat kontrolleri getirmişti. Ancak zorunlu fiyatlar o kadar düşüktü ki yerli şirketleri işsiz bıraktı. Buna karşılık hükümet ithalatı ödedi. 2014’te petrol fiyatları düştü ve hükümete ait petrol şirketlerinin gelirleri azaldı. Hükümetin nakdi bitince daha fazla para basmaya başladı.¹¹

2016 itibarıyla Venezuela’nın dış borcu yaklaşık 100 milyar dolardı. Tüketici fiyatları için yıllık enflasyon oranı 2020’nin başlarında %2.300 idi.¹² Ekonomisinin sürekli çöküşüyle ​​birlikte ülke, devasa bir borç ödeme sorunuyla karşı karşıya. 2021 ve 2022’de Venezuela hiperenflasyondan muzdarip olmaya devam ediyor.¹³ Günümüzde az da olsa hiperenflasyon etkilerini üzerinden atmış olsa da yüksek enflasyonun üstesinden henüz gelinebilmiş değil.

Zimbabve’de Hiperenflasyon

Zimbabve 2004 ile 2009 yılları arasında hiperenflasyon yaşadı. Hükümet Kongo’daki savaşı finanse etmek için para bastı. Ayrıca kuraklık ve çiftlik müsaderesi gıda ve diğer yerel olarak üretilen malların tedarikini kısıtladı. Sonuç olarak hiperenflasyon Almanya’dakinden daha kötüydü. Enflasyon oranı günlük %98’di ve fiyatlar her 24 saatte bir iki katına çıktı.¹⁴ Ülke para birimini emekliye ayırıp yerine çoğunlukla ABD doları olmak üzere birden fazla yabancı para birimi kullanan bir sistem koyduğunda bu durum nihayet sona erdi.^{15 16 17}

Türkiye’de Hiperenflasyon

Türkiye’nin tarihinde “hiperenflasyon” olarak nitelendirilen bir dönem olmamıştır. Ancak, yüksek enflasyon dönemleri, özellikle 1980’lerin sonlarından 2000’lerin başlarına kadar, ekonomik ve sosyal yaşamı derinden etkilemiştir. Hiperenflasyon genellikle aylık enflasyon oranlarının %50’nin üzerinde olduğu, fiyatların aşırı ve hızla arttığı durumlar için kullanılan bir terimdir. Türkiye’de yaşanan yüksek enflasyon, bu seviyelere ulaşmamakla birlikte, yine de ciddi ekonomik sıkıntılara yol açmıştır.

Kalıcı Hiperenflasyon

Hiperenflasyonun nadirliğine rağmen, birçok insan hala bundan endişe duyuyor. Peki, eğer gerçekleşirse ne yapmalısınız? Kendinizi her türlü enflasyondan korumanın birkaç yolu vardır. Sağlam finansal alışkanlıklar da hiperenflasyon dönemini atlatmanıza yardımcı olur.

Öncelikle, varlıklarınızı iyi çeşitlendirerek hazırlıklı olun. Varlıklarınızı Türk hisse senetleri ve tahvilleri, uluslararası hisse senetleri ve tahvilleri, altın ve diğer varlıklar ve gayrimenkul arasında dengelemelisiniz.

İkinci olarak, pasaportunuzu güncel tutun. Ülkenizdeki hiperenflasyon yaşam standardınızı dayanılmaz hale getirirse buna ihtiyacınız olabilir.

Temel Çıkarımlar

• Fiyatlar bir ayda %50’nin üzerine çıktığında, ekonomi hiperenflasyon yaşıyor demektir.
• Hiperenflasyon, bir hükümetin ülkesinin GSYİH’sinin destekleyebileceğinden daha fazla para basması sonucu ortaya çıkabilir.
• Hiperenflasyon, genellikle ekonomik çalkantı veya depresyon dönemlerinde ortaya çıkar.
• Talep kaynaklı enflasyon da hiperenflasyona neden olabilir.
• Hiperenflasyonun bazı örnekleri arasında Almanya, Venezuela, Zimbabve vardır.

Sıkça Sorulan Sorular (S.S.S.)

Hiperenflasyon dönemlerinde borca ​​ne olur?

Hiperenflasyon, borcu yeni borçlular için pahalı hale getirir. Ekonomik koşullar kötüleştikçe daha az borç veren borç vermeye istekli olacaktır, bu nedenle borçluların daha yüksek faiz oranları ödemesi beklenir. Öte yandan, biri hiperenflasyon başlamadan önce borç alırsa, borçlu para biriminin değeri düştüğü için bundan faydalanır. Teoride, belirli bir nakit meblağını geri ödemek daha kolay olmalıdır, çünkü borçlu mal ve hizmetleri için daha fazla kazanabilir.

Hiperenflasyon döneminde gayrimenkule ne olur?

Hiperenflasyon döneminde gayrimenkul fiyatları hızla artabilir. Emlak değerleri enflasyon eğilimleriyle mükemmel bir korelasyon içinde hareket etmeyebilir, ancak bir varlıktır ve çoğu varlığın maliyetinin enflasyonist ortamlarda artması beklenebilir.

1. Türkiye İstatistik Kurumu “TÜİK” ↩︎
2. Federal Reserve Bank of San Francisco. “What Are Some of the Factors That Contribute to a Rise in Inflation?” ↩︎
3. Niskanen Center. “Venezuela Plunges Into Hyperinflation. Why America Is Not Going to Be Next.” ↩︎
4. Foundation for Economic Education. “Lessons of the German Inflation.” ↩︎
5. Mises Institute. “When Money Dies: Germany and Paper Money After 1910.” ↩︎
6. Steven H. Hanke and Nicholas Krus. “World Hyperinflations,” Page 12. Cato Working Paper. ↩︎
7. International Monetary Fund. “República Bolivariana de Venezuela and the IMF.” ↩︎
8. CIA. “World Fact Book: Venezuela.” ↩︎
9. Library of Congress. “Taxation of Cryptocurrency Block Rewards in Selected Jurisdictions,” Page 123. ↩︎
10. IMF DataMapper. “Unemployment Rate.” ↩︎
11. Federal Reserve Bank of Dallas. “Oil-Rich Venezuela Tips Toward Hyperinflation,” Page 1. ↩︎
12. IMF DataMapper. “Inflation Rate, Average Consumer Prices.” ↩︎
13. Congressional Research Service. “Venezuela: Background and U.S. Relations,” Page 8. ↩︎
14. Cato Institute. “R.I.P. Zimbabwe Dollar.” ↩︎
15. Library of Congress. “Zimbabwe.” ↩︎
16. U.S. State Department. “2009 Investment Climate Statement – Zimbabwe.” ↩︎
17. Congressional Research Service. “Zimbabwe: A Continuing Crisis,” Page 2. ↩︎